معرفی و کاربرد

زولپیدم (Zolpidem) یکی از داروهای هیپنوتیک (خواب‌آور) است که در موارد کوتاه‌مدت برای درمان بی‌خوابی (insomnia) تجویز می‌شود. 0
این دارو عضو گروه «داروهای Z» است که با انتخاب بالا بر روی زیرواحدهای خاص گیرنده GABA_A عمل می‌کند و تأثیر کمتری بر بخش‌های دیگر سیستم عصبی دارد. 1

چرا زولپیدم انتخاب می‌شود؟

یکی از مزایای این دارو نسبت به بنزودیازپین‌ها، سرعت اثر و دوره کوتاه نیمه‌عمر آن است که احتمال باقی‌ماندن اثر خواب‌آور تا صبح را کاهش می‌دهد. 2
همچنین در دوزهای متعارف، اثرات شل‌کنندگی عضلانی یا ضدتشنجی آن کمتر از بسیاری از بنزودیازپین‌ها است. 3

مکانیسم اثر

زولپیدم به‌عنوان یک تقویت‌کننده مثبت (positive allosteric modulator) در محل جانبی گیرنده GABA_A عمل می‌کند. 4
این دارو به‌ویژه به زیرواحد α₁ از گیرنده GABA_A متصل می‌شود (گیرنده‌هایی که اصطلاحاً با BZ1 یا ω₁ شناخته می‌شوند) و موجب افزایش اثر مهاری GABA بر نورو‌ن‌ها می‌شود. 5
در مقایسه با بنزودیازپین‌های عمومی، زولپیدم کمتر به زیرواحدهای دیگر (مثل α₂، α₃) متصل می‌شود و بنابراین اثرات جانبی مثل آرام‌بخشی عمومی یا اثر ضدتشنج آن کاهش یافته‌تر خواهد بود. 6

داروکینتیک (جذب، پخش، متابولیسم و دفع)

جذب و اوج غلظت

پس از مصرف خوراکی، زولپیدم به سرعت جذب می‌شود و معمولاً در حدود **۱٫۵ تا ۲ ساعت** به اوج غلظت سرمی (Tmax) می‌رسد. 7
اگر دارو همراه غذا مصرف شود، ممکن است تأخیر اندکی در رسیدن به اوج غلظت مشاهده شود. 8

نیمه‌عمر و حذف

نیمه‌عمر حذف (~Half-life) این دارو بین **۲ تا ۳ ساعت** است. 9
البته در افرادی با نارسایی کبدی یا اختلال عملکرد کبد ممکن است زمان حذف طولانی‌تر شود. 10

متابولیسم و دفع

زولپیدم در کبد متابولیزه می‌شود، عمدتاً توسط آنزیم CYP3A4 و با سهمی کمتر از آنزیم‌های CYP2C9، CYP1A2، CYP2D6 و CYP2C19. 11
متابولیت‌های غیر فعال از راه کلیه و مقداری نیز از راه مدفوع دفع می‌شوند. 12

دوز پیشنهادی و روش مصرف

در بزرگسالان سالم، معمولاً دوز **۱۰ میلی‌گرم** پیش از خواب تجویز می‌شود. 13
اما در زنان یا کسانی که حساس‌تر به اثرات دارویی هستند، ممکن است دوز ۵ میلی‌گرم به کار رود تا اثرات باقی‌مانده صبحگاهی کاهش یابد. 14
در سالمندان یا افراد با اختلال کبدی، توصیه می‌شود دوز پایین‌تری (مثلاً ۵ میلی‌گرم) آغاز شود و تحت نظر پزشک افزایش یابد. 15

مصرف دارو باید زمانی باشد که بیمار آماده خواب حداقل ۷ تا ۸ ساعت بدون وقفه باشد. اگر پیش‌بینی شود که باید زود بیدار شود، ممکن است اثرات باقی‌مانده خواب‌آور مشکل‌ساز شود. 16
مدت مصرف توصیه‌شده معمولاً کوتاه‌مدت است (مثلاً ۷ تا ۱۴ روز). اگر بی‌خوابی ادامه یابد، باید علت اصلی بررسی شود و درمان‌های مکمل یا غیر دارویی در نظر گرفته شود. 17

اثربخشی بالینی و شواهد پژوهشی

مطالعات متعدد و متا‌تحلیل‌ها نشان داده‌اند که زولپیدم به طور معناداری زمان به خواب رفتن را کاهش می‌دهد و تعداد بیداری‌های شبانه را کم می‌کند. 18
با این حال، در مطالعات بلندمدت، ممکن است اثر دارو کاهش یابد (تطابق بدن) و امکان بازگشت بی‌خوابی پس از قطع دارو وجود داشته باشد. 19
همچنین، در دوزهای بسیار بالا، افزایش خطر عوارض دیده شده است و افزایش دوز لزوماً به بهبود بیشتر منجر نمی‌شود. 20

عوارض جانبی و مخاطرات

عوارض شایع

• خواب‌آلودگی و گیجی روز بعد
• سردرد، سرگیجه
• اختلال حافظه، به‌ویژه فراموشی پس از مصرف
• رفتارهای پیچیده در خواب مثل خوابگردی، رانندگی خواب‌آلود، خوردن در خواب

اینها گزارش شده‌اند در مطالعات گوناگون. 21

عوارض جدی و ناخوشایند

• وابستگی روانی و جسمی در مصرف طولانی یا دوز بالا
• افزایش خطر سقوط و شکستگی استخوان‌ها در سالمندان
• رفتارهای غیرعادی، هذیان، تحریک‌پذیری، افسردگی، افکار خودکشی
• تداخل دارویی با الکل، سایر داروهای آرام‌بخش یا سرکوب‌کننده CNS

برخی گزارش‌ها حاکی از بروز اختلالات شناختی، کاهش کیفیت خواب طولانی‌مدت و علائم بازگشتی پس از قطع ناگهانی هستند. 22

موارد منع مصرف و احتیاطات

افراد با مشکلات کبدی جدی، اختلالات تنفسی (مثل آپنه خواب)، زنان باردار و شیرده باید با دقت بیشتر و تحت نظر پزشک از این دارو استفاده کنند یا از مصرف آن خودداری کنند. 23
ترکیب با الکل یا سایر داروهای خواب‌آور ممکن است باعث تشدید اثرات سرکوب‌کننده سیستم عصبی مرکزی شود. 24

نکات کلینیکی و راهکارها

1. شروع با دوز پایین‌تر به ویژه در افراد حساس‌تر (زنان، سالمندان)
2. محدود کردن دوره مصرف به کوتاه‌مدت
3. ارزیابی مجدد اگر پس از چند روز اثری مشاهده نشود
4. آموزش به بیمار درباره عدم ترکیب با الکل، لزوم خواب کامل پس از مصرف و هشدارهای رفتاری
5. در مصرف طولانی، قطع تدریجی تحت نظر پزشک
6. استفاده همزمان از روش‌های غیر دارویی مانند اصلاح بهداشت خواب، درمان شناختی-رفتاری (CBT-I) و تکنیک‌های آرام‌سازی